Europa Nostra, evropski glas civilnog društva posvećenog kulturnoj i prirodnoj baštini, i Institut Evropske investicione banke (EIB) danas su objavili spisak 7 najugroženijih spomenika i lokaliteta kulturne baštine u Evropi za 2023. godinu u kojoj ovaj inovativni program obilježava svoju 10. godišnjicu, a koji će biti obnovljeni. Sedam odabranih lokaliteta, uključujući i Partizansko spomen-groblje u Mostaru, ispunjavaju uslove za dodjelu EIB grantova za baštinu u iznosu od 10.000 eura po lokalitetu kako bi se pomogla implementacija dogovorenih aktivnosti koje će doprinijeti spašavanju ugroženih lokaliteta.

7 najugroženijih lokaliteta kulturne baštine u Evropi za 2023. godinu su:

• Partizansko spomen groblje, Mostar, BOSNA I HERCEGOVINA
• Željeznička stanica Kortrijk, Kortrijk, BELGIJA
• Tvrđava Tchakvinji, Zugdidi, GRUZIJA
• Kompleks kuća časnih sestara, bivše moravsko naselje u Kleinwelki, NJEMAČKA
• Memento Park, Budimpešta, MAĐARSKA
• Kulturni pejzaž Svetog Stefana, Paštrovići, CRNA GORA
• Bistričke vodenice, Petrovac na Mlavi, SRBIJA

Odabir je izvršen na osnovu izuzetnog značaja baštine i kulturne vrijednosti svakog od ovih lokaliteta, kao i na osnovu ozbiljne opasnosti s kojom se oni danas suočavaju. Nivo angažmana lokalnih zajednica i posvećenost javnih i privatnih aktera očuvanju ovih lokacija ocijenjeni su kao ključne dodatne vrijednosti. Drugi kriterij odabira bio je potencijal ovih mjesta da djeluju kao katalizator održivog razvoja i kao sredstvo za promovisanje mira i dijaloga unutar svojih lokaliteta i širih regija.

Vijest je objavljena u toku online događaja kojem su prisustvovali predlagači i predstavnici odabranih lokaliteta, i koji je privukao učesnike iz cijele Evrope, pa i šire.

Izvršni potpredsjednik mreže Europa Nostra, Guy Clausse, je izjavio: Stavljanjem ovih lokaliteta na listu 7 najugroženijih za 2023. godinu želimo da uputimo poruku nade, solidarnosti i podrške lokalnim zajednicama i aktivistima koji su odlučni da ih spase. Zajedno sa našim partnerima, kako evropskim tako i lokalnim, obezbijedit ćemo tehničku ekspertizu, identificirati moguće izvore finansiranja i mobilizirati našu razgranatu mrežu kako bismo podržali njihove ciljeve i njihove napore, koji su sada postali i naši ciljevi i naša zajednička odgovornost. Neka evropsko kulturno nasljeđe postane nosilac mira, društvenog povezivanja i održivog razvoja.

 Šef Programa za klimu i baštinu Instituta Evropske investicione banke, Bruno Rossignol, je dodao: Kulturna baština je ključni resurs za oblikovanje evropskog identiteta bez kojeg je ekonomski razvoj besmislen. Tu ujedinjujuću snagu je prepoznala EIB koja zaštitu baštine uzima u obzir pri razmatranju novih investicionih projekata ili pri kreditiranju projekata rekonstrukcije u urbanim sredinama koji često imaju komponentu kulturne baštine. Na 10. godišnjicu ovog programa, lokaliteti koji su odabrani danas još jednom će posvjedočiti o ujedinjujućoj snazi kulturne baštine, kao i o svojoj povezanosti s misijom i aktivnostima Banke.

U reakciji na objavu, dr. Senada Demirović Habibija, predsjednica udruženja Urbana kuća IDEAA, je izjavila: Izuzetno smo sretni što se lokalitet Partizanskog spomen-groblja našao na ovom važnom spisku. Ovaj spomenik je ne samo maestralno djelo poznatog arhitekte Bogdana Bogdanovića i prelijepo zdanje velike estetke vrijednosti, već i mjesto s kojim su se intimno povezivale generacije naših građana: mladi, roditelji s djecom, zaljubljeni, svi su oni tu nalazili svoj kutak za opuštanje, šetnju, igru, sanjarenje… Osim toga, ta mirna i snena oaza, okružena bujnom i sočnom vegetacijom, posljednje je počivalište naših brojnih, uglavnom mladih predaka, na čiju smo antifašističku borbu oduvijek ponosni. Stoga nam je jako teško gledati kako takav jedan višeznačni simbol našeg grada neumitno propada. Zahvalni smo i sretni što je Europa Nostra prepoznala važnost i ljepotu našeg Partizanskog spomen-groblja i nadamo se da ćemo mu uz vašu pomoć vratiti stari sjaj na jedan sveobuhvatan, dostojanstven i održiv način.

Ekipe stručnjaka, predstavnika mreže Europa Nostra i Instituta Evropske investicione banke, zajedno sa organiacijama koje su predložile 7 odabranih lokaliteta i ostalim partnerima, će sada prikupiti informacije i susresti se sa ključnim akterima kako bi izvršili procjenu lokaliteta i napravili tehničko-finansijski izvještaj sa preporukama za djelovanje.

 

Partizansko spomen-groblje

Partizansko spomen-groblje izgrađeno je 1965. godine u gradu Mostaru. To je jedan od najvećih antifašističkih spomenika i lokaliteta na Balkanu, sa 300 metara dugom popločanom ceremonijalnom stazom koja se uzdiže više od 20 metara uzbrdo. Ovo groblje, na kojem se nalazi oko 700 pojedinačnih nadgrobnih spomenika boraca za slobodu jugoslovenskog partizanskog pokreta, dio je niza spomenika i lokaliteta izgrađenih u regionu u znak sjećanja na partizane poginule u toku Drugog svjetskog rata.

Partizansko spomen-groblje projektovao je poznati jugoslovenski arhitekta profesor Bogdan Bogdanović iz Beograda. Spomenik su vješti klesari gradili u periodu od nekoliko godina, koristeći preko 12.000 klesanih komada krečnjaka, ruševine od razaranja grada tokom rata i tradicionalni kameni crijep recikliran sa mostarskih kuća. Spomenik je 1965. godine svečano otvorio predsjednik Jugoslavije Josip Broz Tito, povodom 20. godišnjice oslobođenja Mostara od nacista i njihovih lokalnih saveznika 1945. godine.

Partizansko spomen-groblje – sa svojim memorijalnim značajem i relevantnošću – postalo je meta uništavanja, kako u vrijeme rata, tako i u vrijeme mira. Iako je tokom rata 1992-1995. godine znatno oštećeno, Partizansko spomen groblje je pretrpjelo dodatna oštećenja u periodu nakon rata. Važno je dodati da su nakon nasilnog raspada Jugoslavije mnoga spomen-područja izgrađena u široj regiji nakon Drugog svjetskog rata zapuštena ili čak napuštena, uključujući i Partizansko spomen groblje u Mostaru.

Nakon rata, prvi konzervatorsko-restauratorski radovi na Partizanskom spomen-groblju izvedeni su 2005. godine uz podršku donatorskih sredstava Vlade Holandije i Kraljevine Norveške, a uz sufinansiranje Grada Mostara i Federacije Bosne i Hercegovine.

Partizansko spomen-groblje je međutim bilo, i još uvijek je, jedno od osporavanih lokaliteta kulturne baštine u regiji. Rezultat toga su ponovljeni vandalski činovi do posljednjeg uništavanja koje se dogodilo u junu 2022. godine. Nakon toga uslijedile su brojne reakcije gradonačelnika, Gradskog vijeća, Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine, kao i antifašističkih aktivista i udruženja na lokalnom i međunarodnom nivou, kao i reakcija brojnih organizacija sa prostora bivše Jugoslavije koje su osudile vandalizam na Partizanskom spomen-groblju. Nedavno je Agencija “Stari grad” Grada Mostara raspisala tender za javnu nabavku za revitalizaciju, sanaciju i osvjetljavanje Partizanskog spomen-groblja. Međutim, za ovaj spomenik još nema sveobuhvatnog plana za konzervaciju i održavanje uz odgovarajuća sredstva. Čitav proces njegove neophodne restauracije i revitalizacije stoga ostaje neizvjestan.

Lokalna zajednica Mostara je razvila različite kampanje za pravnu zaštitu Partizanskog spomen-groblja kao spomenika od nacionalnog značaja. Između ostalih inicijativa, snimili su dokumentarni film o historiji ovog spomen-obilježja i prijetnjama i izazovima s kojima se on danas suočava.

Za Program 7 najugroženijih za 2023. godinu ovo spomen-groblje je nominovala IDEAA Mostar uz podršku gradonačelnika Mostara, Galerije DESSA i Europa Nostra Srbija. Predlagač se zalaže za adekvatnu pravnu zaštitu Partizanskog spomen-groblja nakon proglašenja spomenikom od nacionalnog značaja još u januaru 2006. godine, za evropsko i međunarodno priznanje njegove izuzetne historijske i umjetničke vrednosti, kao i za razvoj održive obnove, plana održavanja i upravljanja ovim izuzetnim memorijalnim područjem, te za izdvajanje potrebnih sredstava – iz lokalnih, nacionalnih i evropskih izvora – za kvalitetnu realizaciju ovakvog sveobuhvatnog plana.

Savjetodavno vijeće Programa 7 najugroženijih je dalo sljedeći komentar: Originalni dizajn Partizanskog spomen-groblja u Mostaru namjerno izbjegava korištenje političke ili vjerske simbolike, ali koristi kosmološke simbole koji podsjećaju na pretkolumbijske ostatke i možda takođe upućuju na slične elemente prisutne na srednjovjekovnim lokalitetima u Bosni i Hercegovini. Kao takav, to je izvanredan primjer visokokvalitetne komemorativne kulture ukorijenjene u antifašističkim idealima unutar SFR Jugoslavije. U trenutku kada Evropa nastoji da afirmiše i stavi mnogo jači naglasak na vitalnu važnost zajedničkih vrijednosti koje čine samu osnovu cijelog evropskog projekta, ovo značajno mjesto sjećanja koje se nalazi na Zapadnom Balkanu trebalo bi da bude obnovljeno uz podršku lokalnih, nacionalnih i evropskih fondova i zaštićeno za sadašnje i buduće generacije.

 

Decenija zaštite ugrožene baštine širom Evrope

Program 7 najugroženijih ove godine slavi svoju 10. godišnjicu. Od pokretanja Programa 2013. godine, odabrano je 56 ugroženih spomenika i lokaliteta kulturne baštine iz 31 zemlje širom Evrope. Osim toga, u 2016. godini najugroženijim lokalitetom u Evropi proglašen je Venecijanski zaljev u Italiji, a u 2022, godini je Upravni odbor Europe Nostre proglasio bogato i raznovrsno kulturno nasljeđe Ukrajine najugroženijim kulturnim nasljeđem čitave Evrope.

Program 7 najugroženijih je dio kampanje civilnog društva za spašavanje ugrožene evropske baštine. Za ovaj Program mogu biti nominovane i materijalna i nematerijalna baština širom Evrope, bez obzira na to da li je ona u javnom ili privatnom vlasništvu. Uvrštavanje ugroženog lokaliteta na listu služi kao katalizator djelovanja i podsticaj za mobilizaciju neophodne javne ili privatne podrške. Konačno, ovaj Program takođe pomaže pri jačanju svijesti o ovoj temi, te podržava i potiče osjećaj pripadnosti široj evropskoj zajednici.

Program 7 najugroženijih vodi Europa Nostra u partnerstvu s Institutom Evropske investicione banke, a uz podršku Programa Kreativne Evrope Evropske unije.

Poziv za nominacije za Program 7 najugroženijih za 2024. godinu biće otvoren u maju 2023.